Afrofuturisme: Zwarte Cultuur, Technologie en Toekomstvisies in Sciencefiction en Kunst

Afrofuturisme is een culturele stroming die toekomst, verleden en heden verbindt vanuit het perspectief van de Afrikaanse diaspora. Het combineert technologie, kunst en geschiedenis om nieuwe, hoopvolle toekomstbeelden te creëren waarin zwarte gemeenschappen centraal staan. Afrofuturisme daagt traditionele verhalen uit en vernieuwt de manier waarop zwarte identiteit en ervaring worden verbeeld, vaak met inspiratie uit muziek, film, literatuur en wetenschap.

Afrofuturisme: Zwarte stemmen, technologie en de toekomst

Wie bepaalt het verleden, bepaalt de toekomst. Deze beroemde uitspraak van Orwell komt terug in het denken over Afrofuturisme: een culturele beweging waarin zwarte verhalen centraal staan in het verbeelden van toekomstige werelden, technologie en identiteit. Maar waarom zijn er eigenlijk zo weinig Afro-Amerikaanse sciencefictionschrijvers, terwijl het genre zich bij uitstek leent voor het verkennen van ‘het Andere’?

Afbeelding uit Black to the Future

"I'VE DIED A THOUSAND TIMES, BUT NEVER ENJOYING THE FREEDOM OF THE WORD."

"THE BOY GREW INTO A MAN WHO SPENT MANY YEARS BUMPING HIS HEAD AGAINST A FAR FAR DARKER CEILING OF GLOBAL CONSCIOUSNESS, INCOMPREHENSIBLE TO HIM."

"THE LESSON IS CLEAR, BUT IT ISN'T REVEALED UNTIL ONE PERCEIVES THE ALL-TOO SIMPLE TRUTH OF THE BARRIER."

"KRA SHH"

"MY NAME IS CURTIS METCALF..."

"...BUT YOU CALL ME HARDWARE."

"ANGRYBLACKMAN"

Sciencefiction wordt vaak gezien als een ideaal terrein voor het nadenken over uitsluiting, technologie en de toekomst. Toch schreven lange tijd slechts een handvol Afro-Amerikaanse auteurs in dit genre, onder wie Samuel R. Delany, Octavia Butler, Steve Barnes en Charles Saunders. Dit is opvallend, zeker omdat de geschiedenis van Afro-Amerikanen op veel vlakken overeenkomsten vertoont met sciencefiction: leven in een wereld vol barrières, onzichtbare krachten die het leven beperken, en technologie die vaak ook op negatieve manieren tegen zwarte lichamen werd gebruikt—denk aan historische voorbeelden zoals branding, sterilisaties of medische experimenten.

Mark Dery muntte hiervoor de term 'Afrofuturisme'. Dit is niet alleen sciencefiction met zwarte personages, maar een bredere beweging die zwart cultureel erfgoed, technologie, kunst en speculatieve verhalen combineert. Afrofuturisme ontvouwt zich niet op de mainstream plekken, maar sluimert juist in onverwachte verhalen en expressies: in het werk van kunstenaars als Jean-Michel Basquiat, muzikanten als Sun Ra, George Clinton en Herbie Hancock, en in strips als Icon en Hardware van Milestone Media, waar zwarte superhelden met geavanceerde technologie de strijd aangaan met onderdrukking en sociale ongelijkheid.

Een centraal thema in het Afrofuturisme is het zoeken naar een toekomst voor een gemeenschap waarvan het verleden systematisch is uitgewist. Kun je je als gemeenschap een toekomst voorstellen wanneer je geschiedenis grotendeels is vernietigd? “We hebben beelden van morgen nodig, en onze mensen hebben die meer nodig dan de meesten,” stelt Samuel R. Delany. Voor veel Afro-Amerikanen ontbreken gedetailleerde herinneringen aan hun oorsprong, omdat deze doelbewust zijn uitgewist in het slavenverleden. Dit verklaart het belang van zowel het heroveren van geschiedenissen als het verbeelden van alternatieve toekomsten.

Delany stelt scherp dat sciencefiction altijd aan de marge opereert—het is juist krachtig wanneer het niet het centrum van de macht claimt. Hij verzet zich ertegen om zijn werk tot een politiek pamflet te reduceren: zijn boeken bevatten zeker politieke thema’s, maar zijn niet bedoeld als nationalistische manifesten.

Het interview belicht ook de spanning tussen technologie, consumptiecultuur en zwarte identiteit. Waar het sciencefictionbeeld van technologie vaak ‘chromen’ en glimmende apparaten toont, wordt de technologie die jongeren in ‘beeper culture’ omarmen, gekenmerkt door matzwarte of witte plastic eenvoud, massaproductie en weinig eigenaarschap over technologische ontwikkelingen. Delany wijst erop dat toegang tot technologie nog niet gelijkstaat aan macht of inspraak over die technologie.

Tot slot onderstreept het gesprek dat hiphop, graffiti en technologie door jonge zwarte makers vaak bewust worden omgebogen, gehackt en herontdekt. De frase van William Gibson—“The street finds its own uses for things”—vangt die creatieve omwenteling perfect. Zoals Delany stelt: speelsheid, metaforen en codetaal waren altijd al essentieel voor het overleven in onderdrukkende culturen, en die traditie zet zich voort in het Afrofuturisme.

Bron:
Fragmenten uit “Black to the Future: Interviews with Samuel R. Delany, Greg Tate, and Tricia Rose” van Mark Dery, 1993.

Boeken

Kindred – Octavia E. Butler (klassieke roman waarin tijdreizen slavernijgeschiedenis blootlegt).
Dhalgren – Samuel R. Delany (legendarisch sciencefiction-epos van een zwarte auteur).
Afrofuturism: The World of Black Sci-Fi and Fantasy Culture – Ytasha L. Womack (toegankelijke introductie tot het thema).

Films & series

Black Panther (2018) – Marvel-blockbuster met een ongekend krachtige visie op een Afrikaanse toekomst.
The Brother from Another Planet (1984) – een alien in Harlem als metafoor voor de ervaring van vreemdeling-zijn.
Sorry to Bother You (2018) – satirische, futuristische film die racisme en kapitalisme op de korrel neemt.

Muziek

Sun Ra – Space is the Place (kosmische jazz, Afrofuturisme in zijn puurste vorm).
George Clinton & Parliament-Funkadelic – Mothership Connection (funk als buitenaardse reis).
Janelle Monáe – The ArchAndroid of Dirty Computer (futuristische R&B met androïden).

Talk

Tijdens het Sonic Acts Festival 2017 in Amsterdam gaf schrijver en filmmaker Ytasha L. Womack een inspirerende lezing over Afrofuturisme. Ze benadrukte de kracht van verbeelding als middel voor persoonlijke ontwikkeling en maatschappelijke verandering. Womack ging in op de veerkracht die ontstaat door hoop te omarmen, de ontwrichtende werking van het concept ‘ras’ als technologische constructie, en de rol van storytelling in het vormgeven van alternatieve toekomsten.

Womack, auteur van het bekroonde boek Afrofuturism: The World of Black Sci Fi & Fantasy Culture, wordt wereldwijd gezien als een van de belangrijkste denkers binnen het veld.

Kunst Nederland

Tentoonstelling AiRich. Afrofuturistic Visions (2024)

Icons

ABC van Afrofuturisme

Afrofuturism: Een culturele beweging die sciencefiction, kunst, geschiedenis en Afrikaanse diasporacultuur combineert om alternatieve toekomsten voor zwarte mensen te verbeelden.
Afrofuturism herverbeeldt het verleden en creëert visies op een zwarte toekomst.
Alien: Een wezen van een andere planeet; ook een metafoor voor als “ander” gezien worden.
De alien in The Brother from Another Planet vertegenwoordigt zwarte buitenstaanders in de samenleving.
Alternative history: Een herverbeelding van hoe het verleden anders had kunnen verlopen.
Black Panther creëert een alternatieve geschiedenis waarin Wakanda nooit gekoloniseerd werd.
Ancestry: Familieoorsprong of cultureel erfgoed.
Afrofuturism verbindt moderne technologie met Afrikaanse afkomst.
Androïd: Een robot of kunstmatig wezen ontworpen om op een mens te lijken.
Janelle Monáe gebruikt androïden in haar muziek om ras, gender en vrijheid te verkennen.
Colonialism: Wanneer machtige landen controle nemen over andere gebieden en mensen en middelen uitbuiten.
Wakanda in Black Panther verbeeldt een Afrika onaangetast door kolonialisme.
Cosmic: Gerelateerd aan de kosmos of het universum.
De kosmische jazz van Sun Ra plaatste zwarte identiteit tussen de sterren.
Cyborg: Een wezen dat deels mens en deels machine is.
Cyborgs in Afrofuturism symboliseren vaak overleving en aanpassing.
Diaspora: Gemeenschappen van mensen die buiten hun oorspronkelijke thuisland leven.
De Afrikaanse diaspora heeft rijke culturele tradities over de hele wereld voortgebracht.
Dystopia: Een ingebeelde samenleving gekenmerkt door lijden, onderdrukking of onrecht.
Voor velen voelt raciale onderdrukking nu al als leven in een dystopie.
Hybridity: Een mix van verschillende culturele of technologische elementen.
Afrofuturism viert hybriditeit door verleden, heden en toekomst te vermengen.
Identity: Hoe individuen of groepen zichzelf definiëren op basis van cultuur, geschiedenis en ervaring.
Afrofuturism biedt nieuwe manieren om zwarte identiteit in de toekomst te verkennen.
Imaginary futures: Creatieve visies van hoe de toekomst eruit zou kunnen zien.
Afrofuturism zit vol denkbeeldige toekomsten waarin technologie bevrijdend is.
Liberation: De daad van vrijheid verkrijgen van controle of onrecht.
Muziek en kunst zijn krachtige middelen voor bevrijding in de Afrofuturistische cultuur.
Metaphor: Een stijlfiguur waarbij het ene symbool staat voor het andere.
Aliens in Afrofuturistische verhalen zijn vaak metaforen voor de zwarte ervaring.
Mythology: Traditionele verhalen die de oorsprong, overtuigingen of waarden van een volk verklaren.
Afrofuturism vermengt vaak Afrikaanse mythologie met futuristische wetenschap.
Narrative: Een verhaal of de manier waarop geschiedenis en ervaringen verteld worden.
Afrofuturism bouwt nieuwe narratieven waarin zwarte mensen in de toekomst bestaan.
Oppression: Onrechtvaardige behandeling of overheersing van een groep door een andere.
Afrofuturism daagt systemen van onderdrukking uit door middel van verbeelding.
Representation: Hoe groepen worden afgebeeld in media, kunst en cultuur.
Afrofuturism creëert representatie waarin zwarte mensen uitvinders en helden zijn.
Resistance: De daad van verzet tegen onderdrukking of onrecht.
Afrofuturism kan gezien worden als een vorm van cultureel verzet.
Science fiction (sci-fi): Een genre over de toekomst, technologie of alternatieve werelden.
Octavia E. Butler is een van de belangrijkste sciencefictionauteurs binnen Afrofuturism.
Speculative fiction: Een brede genreterm die sci-fi, fantasy en verhalen over alternatieve werkelijkheden omvat.
Veel Afrofuturistische werken vallen onder speculative fiction.
Technology: Hulpmiddelen, machines of systemen die zijn uitgevonden om problemen op te lossen.
Hip-hopartiesten transformeerden draaitafels tot nieuwe technologieën voor geluid.
Time travel: Het heen en weer reizen door de tijd, vaak gebruikt in sciencefiction.
Octavia Butler’s Kindred gebruikt tijdreizen om slavernij opnieuw te beleven.
Utopia: Een perfecte of ideale samenleving waarin problemen zijn opgelost.
Afrofuturism stelt de vraag: hoe zou een zwarte utopie eruitzien?